Wanakijiji wawalalamikia Watendaji wa kijiji cha Elborkishu kuuza ardhi kinyemela kwa Wananchi. Watendaji 27 wamegawana wenyewe ardhi kwahiyo mifugo yao inakosa sehemu za malisho, hivyo wanaomba serikali iingilie kati ili kuweza kutatua mgogoro huo.
KIPINDI CHA NIPASHE SAA 12 ASUBUHI RADIO ONE, JUMANNE TAREHE 21/04/2015
Waziri wa Maendeleo ya Mifugo na Uvuvi Dkt. Titus Kamani, alihojiwa na RADIO ONE Kipindi cha NIPASHE saa 12 Asubuhi, na kushauri kuwa " Wafugaji wafuge Mifugo michache yenye tija kuliko kuwa na Mifugo mingi isiyokuwa na tija".
WIZARA YA MAENDELEO YA MIFUGO NA UVUVI : Tafadhali wasiliana nasi kwa mawasiliano yafuatayo:
S.L.P 9152 DAR-ES-SALAAM
SIMU +255 22 2861010
NUKUSHI - +255 22 2861908
BARUA PEPE - ps@mifugouvuvi.go.tz
TOVUTI - www.mifugouvuvi.go.tz
TUPE TAARIFA UKO WAPI MGOGORO, WILAYA,TARAFA,KIJIJI NANI MHUSIKA ILI TUSAIDIANE,TUSHIRIKIANE, TUTATUE MIGOGORO NA KUWA NA TANZANIA YENYE AMANI
LAKINI TAMBUA MALISHO NI ZAO LA BIASHARA TUNZA VYANZO VYA MAJI ILI MIFUGO IFAIDIKE NA VYANZO HIVYO, NI MUJIBU WETU SOTE KUWA NA ARDHI YA UFUGAJI ,KUITUNZA NA KUIDHAMINI WEKA MIFUGO KULINGANA NA ENEO LAKO.
MADA KUHUSU USIMAMIZI WA MIGOGORO YA ARDHI HUSUSAN KATI YA WAKULIMA NA WAFUGAJI ILIYOWASILISHWA KWENYE
WIZARA YA ARDHI, NYUMBA NA MAENDELEO YA MAKAZI
MADA KUHUSU USIMAMIZI WA MIGOGORO
YA ARDHI HUSUSAN KWA WAKULIMA NA WAFUGAJI ILIYOWASILISHWA KWENYE MKUTANO WA
WAKUU WA MIKOA, MAKATIBU TAWALA WA MIKOA NA WAKUU WA WILAYA
Iliyotolewa na Prof. Anna Tibaijuka (MB)
Waziri wa Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya Makazi
DODOMA
16 NOVEMBA, 2012
MADA KUHUSU USIMAMIZI WA MIGOGORO YA ARDHI HUSUSAN KATI YA WAKULIMA NA WAFUGAJI ILIYOWASILISHWA KWENYE
MKUTANO WA WAKUU WA MIKOA, MAKATIBU
TAWALA WA MIKOA NA WAKUU WA WILAYA
YALIYOMO
1.0
UTANGULIZI
1.1
Maelezo ya Ujumla kuhusu ardhi nchini
1.2
Maelezo ya Ujumla kuhusu mifugo nchini
1.3
Vyanzo Vya Migogoro Ya Ardhi
Nchini
1.4
Sera zinazosimamia sekta ya ardhi
1.4.1
Sera ya Taifa ya Ardhi, 1995
1.4.2
Sera ya Maendeleo ya Makazi, 2000
1.5
Sheria zinazosimamia sekta ya ardhi
1.5.1
Sheria zinazosimamia utawala wa ardhi
1.5.2
Sheria zinazosimamia upangaji mipango ya
matumizi ya ardhi
1.5.3
Sheria inayohusu upimaji ardhi
1.5.4
Sheria zinazohusu usajili wa ardhi na nyaraka
1.5.5
Sheria ya utatuzi wa migogoro ya ardhi
1.5.6
Sheria zinazosimamia Mikoa na Serikali za Mitaa
1.5.7
Sheria nyingine zinazohusu ardhi- Misitu, Madini
2.0
SHUGHULI ZA SEKTA YA ARDHI
ZINAZOTEKELEZWA KATIKA NGAZI MBALIMBALI
2.1
Ngazi ya Taifa
2.2
Ngazi ya kanda
2.3
Ngazi ya Mikoa
2.4
Ngazi ya Halmashauri za Wilaya na Miji
2.5
Ngazi ya Kata
2.6
Ngazi ya Kijiji
3.0
MIGOGORO YA ARDHI, HUSUSAN MIGOGORO YA ARDHI KATI
YA WAKULIMA NA WAFUGAJI
4.0
WAJIBU WA WAKUU WA MIKOA NA WILAYA
5.0
CHANGAMOTO ZINAZOIKABILI
SEKTA YA ARDHI
6.0
MIKAKATI YA KUBORESHA UTAWALA
WA ARDHI NA KUPUNGUZA MIGOGORO
7.0
HITIMISHO
1.0
UTANGULIZI
1.
Wizara ya Ardhi tunamshukuru Mhe Waziri Mkuu kutoa fursa kwetu kushiriki
katika Mkutano huu Maalum wa Wakuu wa Mikoa na Wilaya. Hakika Ardhi ni jukwaa
ambalo shughuli zote za kijamii, kisiasa na kiuchumi zinafanyika. Mathalani;
Kilimo, Ufugaji, Viwanda, Biashara, Ujenzi, Miundombinu, Hifadhi za Wanyamapori,
Uchimbaji Madini na Vito, Misitu, sanaa, michezo n.k. Ardhi pia ndiyo makazi ya
raia wa Vijiji, Miji na Majiji. Kwa kuwa eneo la ardhi
katika nchi yetu haliongezeki pamoja na kuwepo kwa ongezeko kubwa la watu kila
mwaka, upo umuhimu mkubwa wa kusimamia ardhi ili kuondoa migogoro inayojitokeza
na kudhibiti kasi ya ukuaji wa migogoro mipya
itakayojitokeza.
2.
Mada tuliyopangiwa ni “Usimamizi wa
Migogoro ya Ardhi Hususan Kwa Wakulima na Wafugaji Nchini Tanzania”. Ili kuwa
na tija, msingi wa majadiliano ya mada
(conceptual framework) kwa viongozi wakuu wa Tawala za Mikoa unahitajika
kujikita na kuwa na mpangilio na uelewa wa mambo muhimu yafuatayo:
a.
Takwimu muhimu kuhusu matumizi ya
ardhi (situational analysis).
b.
Aina ya Migogoro ya Ardhi na sababu zake (Conflicts typology).
c.
Mifano Kadhaa ya Migogoro Kati ya
Wakulima na Wafugaji (Selected Farmers vs
Pastoralists Conflicts).
d.
Sera na Sheria za Ardhi na Matumizi yake (land governance framework).
e.
Mkakati wa Kupunguza na Kuondokana na Migogoro ya Ardhi (land conflicts
resolution strategy).
f.
Muhitasari wa mapendekezo (R) kwa Wakuu
wa Wilaya na Mikoa yatokanayo na uchambuzi hapo juu (Summary of Recommendations
to District and Regional Administrators/Heads).
A) Takwimu Muhimu Kuhusu
Sekta ya Ardhi (Basic Facts and Figures on Land Use)
3. Eneo la ardhi ya Tanzania
ni kilometa za mraba 945,011.7 (Hektari 94.5 milioni) ambapo kati ya hizo
kilometa mraba 888,200 (Hektari 88.82milioni) ni eneo la ardhi kavu na kilometa
mraba 56,811.7 (hektari 56.8 milioni) ni maji. Mzunguko wa eneo hili ni
kilometa 7,940. Tanzania inapakana na nchi 10 bila kuweka mipaka katika Bahari
ya Hindi. Nchi hizo jirani ni Comoro, Seychelles, Mozambique, Malawi, Zambia,
Congo DRC, Burundi, Rwanda, Uganda na Kenya. Isipokuwa Congo DRC na Mozambique,
ukilinganisha na majirani zetu Tanzania inayo ardhi kubwa na hivyo kuwa kivutio
kwa nchi jirani. Kama nitakavyoainisha baadaye tatizo linaanzia hapo. Majirani
zetu wanapenda kuhamia Tanzania kutumia ardhi hiyo. Ukosefu wa utulivu na amani
katika karibu nchi nyingi jirani, hasa
zile zenye ardhi kubwa kuliko sisi,
hususan Congo DRC na kwa mda mrefu wa
nyuma, Msumbiji, zimeongeza changamoto katika ardhi ya Tanzania na
kusababisha migogoro sugu ya ardhi hasa katika mikoa ya mipakani([i]). (R1) Kwa hiyo
kuhimiza na kushirikiana na nchi jirani katika kulinda amani ni mojawapo ya
mkakati wa kupunguza migogoro Tanzania. Kwa mfano baada ya Rwanda na Burundi kupata
amani raia wake wengi waliokuwa Tanzania wamerejea nyumbani. Wakuu wa Mikoa na
Wilaya za Mipakani wanahimizwa kushirikiana na wenzao upande mwingine wa mipaka
kupunguza tatizo hili.
Ramani ya kuonesha mipaka
1
4. Tanzania Bara ina mikoa
21 (kabla ile mipya haijaanzishwa) yenye maeneo kama inavyooneshwa katika
Jedwali na 1 hapa chini. Inaonesha kuwa kwa kigezo cha wastani wa taifa ambao
ni watu 47 kwa kilometa mraba moja, ufinyu wa ardhi au uwingi wa watu kuanzia
juu kwenda chini (descending order) ni kama ifuatavyo: 1) Mwanza, 178; 2) Kilimanjaro,
126; 3) Dar es Salaam, 118; 4) Kagera, 88;
5) Mara,83; 6) Mtwara, 78; 7) Shinyanga, 75; 8) Tanga,
73; 9) Dodoma, 52; na 10)
Kigoma 49. Takwimu hizi zinaungwa mkono na uwingi wa migogoro katika mikoa hiyo
ambayo imeoneshwa katika Ramani na 2. Kwa kuwa ardhi haiongezeki bali watu na
mifugo na hata wanyama wengine huongezeka, hulka yake ni kuzidi kuwa adimu,
kupanda thamani na bila teknologia na kazi mbadala mijini na viwandani, ardhi
hugombaniwa. Kwa mfano wakati wa uhuru kila mtu alirithi haktari takribani 9.76. Hivi sasa
kiwango kimeshuka hadi hekta 2.03 kila mtu. (R2) Kwa
hiyo hatua ya kwanza kuondoa migogoro ya ardhi ni mapinduzi katika utendaji wa
sekta ya KILIMO na MIFUGO.
RAMANI 2
Jedwali 1: Watu katika Mikoa, Eneo na Ujazo wa watu
|
||||||||
2002 2010* 2010
|
Watu "000"
|
Enoe sq.km
|
Ujazo/km2
|
|||||
Tanzania Mainland
|
2002
|
2010
|
||||||
01 Dodoma
|
1692
|
2112
|
41
|
52
|
||||
02 Arusha
|
1288
|
1665
|
36
|
46
|
||||
03 Kilimanjaro
|
1377
|
1636
|
13
|
126
|
||||
04 Tanga
|
1636
|
1967
|
27
|
73
|
||||
05 Morogoro
|
1753
|
2115
|
71
|
30
|
||||
06 Pwani
|
885
|
1063
|
33
|
32
|
||||
07 Dar es Salaam
|
2487
|
3118
|
13
|
118
|
||||
08 Lindi
|
787
|
924
|
66
|
14
|
||||
09 Mtwara
|
1124
|
1324
|
17
|
78
|
||||
10 Ruvuma
|
1114
|
1375
|
64
|
21
|
||||
11 Iringa
|
1491
|
1737
|
57
|
30
|
||||
12 Mbeya
|
2063
|
2662
|
60
|
44
|
||||
13 Singida
|
1087
|
1367
|
49
|
28
|
||||
14 Tabora
|
1710
|
2349
|
76
|
31
|
||||
15 Rukwa
|
1136
|
1503
|
69
|
22
|
||||
16 Kigoma
|
1674
|
1814
|
37
|
49
|
||||
17 Shinyanga
|
2797
|
3842
|
51
|
75
|
||||
18 Kagera
|
2028
|
2564
|
29
|
88
|
||||
19 Mwanza
|
2930
|
3566
|
20
|
178
|
||||
20 Mara
|
1363
|
1823
|
22
|
83
|
||||
21 Manyara
|
1038
|
1388
|
46
|
30
|
||||
Total - Mainland
|
33460
|
41914
|
897
|
47
|
||||
Tanzania Zanzibar
|
||||||||
01 North Unguja
|
137
|
177
|
470
|
377
|
||||
02 South Unguja
|
94
|
113
|
854
|
132
|
||||
03 Urban West
|
390
|
483
|
230
|
2101
|
||||
04 North Pemba
|
185
|
254
|
574
|
443
|
||||
05 South Pemba
|
175
|
247
|
332
|
743
|
||||
Total - Zanzibar
|
981
|
1274
|
2460
|
518
|
||||
Total - Tanzania
|
34441
|
43188
|
460
|
49
|
||||
Note: Refugees have been excluded and HIV/AIDS assumptions are
|
||||||||
incorporated in the projection process.
|
||||||||
*
|
||||||||
Projections based on 2002 Population and Housing Census.
|
||||||||
Source: National Bureau of Statistics Tanzania
|
||||||||
5. KILIMO: Ardhi ya Tanzania imegawanywa katika ardhi za vijiji ambayo ni
asilimia 70% ya ardhi yote. Hifadhi asilimia 28%, na miji asilimia 2% tu.
Karibu eneo lote la Tanzania linafaa kwa shughuli za kilimo na mifugo kama
teknolojia ya kisasa itatumika kuondoa matatizo yanayozikumba sekta hizi mbili
na kusababisha migongano kati yake. Kwa mujibu wa Wizara ya Kilimo eneo
linalolimwa ni hektari 5.1 million ambayo ni sawa na asilimia 5% ya nchi kavu.
Kuna ha 10 milion ambazo zinaweza kulimwa lakini sasa hivi zinatumika kama
mbuga kwa kuchungia. Na katika hifadhi kuna takribani ha 4 milioni ambazo
zinaweza kulimwa.
6.
MIFUGO: Kati ya hektari 88.6 milioni za nchi kavu,
hektari 60 million ni mbuga na zinafaaa kwa ufugaji. Mbuga hizi zina uwezo wa
kulisha units za mifugo million 20 (Livestock units) Kipimo hiki uangalia
ukubwa wa mnyama na kulinganisha mahitaji ya lishe yake. Unit za mifugo
zilizopo nchini ni takriban 17.1milion Hii inatokana na Ng’ombe milioni 18.5,
mbuzi 13.1 milioni, kondoo 3.6 milioni na million 30 za kuku wa kienyeji na
kisasa. Kwa wastani kila unit ya mifugo inahitaji ekari 3 za ardhi (carrying
capacity) kwa hiyo uwezo wetu kufuga ni unit za mifugo 20 million, kama ukomo.
7.
Ni dhahiri kwamba hatuna uhaba wa ardhi bali
ufinyu wa mitaji ya kuendeleza ardhi na elimu ya sayansi ya kilimo cha kisasa.
Kwa hiyo hatuna budi kukiri kwamba migogoro ya ardhi inatokana na hali yetu ya kutokuendelea kwetu ipasavyo
(underdevelopment). Kwa upande wa KILIMO tunahitaji mapinduzi ya kilimo cha
kisasa na chenye umwagiliaji, pembejeo, kuthibiti magonjwa ya mimea. Hii
itapunguza kwa kiasi kikubwa mahitaji ya maeneo ya mashamba kwa wakulima
wadogowadogo, Kwa mfano badala ya kulima shamba kubwa familia zitalima sehemu
ndogo na kupata mavuno zaidi. Wizara ya Kilimo ikifanikiwa katika kazi yake na
migogoro ya ardhi itapungua. Kwa hiyo Sera ya Kilimo KWANZA haijakosea kabisa
na ikifanikiwa matatizo mengi ya migogoro yatayeyuka.
8.
MIFUGO: Ni muhimu tuelewe aina au utaratibu wake. Ufugaji
umejikita katika aina tatu. Kwanza ni ufugaji wa kuhama au Pastoralism. Huu ni ufugaji wa jadi ambao
wafugaji na mifugo yao mingi (asilimia 48%) huhama wakitafuta malisho na maji.
Uongezekaji wa watu na mifugo, na ukuaji wa maeneo yanayolimwa unatishia kama
siyo tayari umesambaratisha kabisa mfumo huu wa ufugaji. Ni chanzo cha migogoro
mikubwa nchini. Kwa mujibu wa Wizara ya MIFUGO hivi sasa kuna kaya 15,488 au
asilimia 0.004%) wanaoendelea na utaratibu huu. Pili ni Agro-pastoralism: Ufugaji mseto (mixed agro-pastoralism) ni asilimia 40% ya mifugo.
Tangu mwaka 1984 umeongezeka kutoka asilimia 14% za mifugo yote katika Taifa na
kufikia 29% mwaka 1995 na sasa ni asilimia 40%. Ufugaji huu ndio muhimili wa
lishe Tanzania na chanzo cha 80% ya nyama katika Taifa. Ranchi zina asililima
2% ya mifugo katika TanzaniaTija katika mifugo hutegemeana moja kwa moja
utunzaji wa malisho na mbuga.Kwa kuwa umiliki wa ardhi za mbuga au maeneo ya
pamoja kama vile maeneo oevu karibu na mito ni wa pamoja (communal tenure)
wafugaji wengi hawajali wala kutunza mbuga hizo na kwa kawaida huw hawana mkakati
endelevu kuziboresha mbuga hizo. Katika hali hiyo kila mtu anaweka mifugo mingi
atakavyo na hakuna mkakati kuboresha. Sehemu ikiharibika anahama. Vile vile
wakulima nao wakati mwingine wanalima maeneo oeuvu au vyanzo vya mito na kuviharibu
bila kujali athari kwa wenzao au vizazi vijavyo(Tragedy of the Commons).Matatizo
yote haya yamebainishwa katika dira ya Taifa ya 2025, sera na sheria
mbalimbali tunapendekeza elimu ,
Migogoro ya ardhi haiweze kumalizika bila kutatua matatizo haya ya msingi
(fundamental and underlying causes of the problem). . (R3) Kwa kuwa
kundi linalohamahama ni dogo lakini lina mifugo wengi ambao wanatumika zaidi
kama akiba na kama tulivyoona si chanzo kikubwa cha nyama, faida yake kwa Taifa
ni ndogo ukilinganisha na athari inayosababisha katika migogoro na wakati
mwingine uvunjifu wa amani. Utatuzi wa chanco hiki unawezekana. Ni vyema sense
ya kundi hili na mifugo yao ikafanyika kwa madhumuni ya kuwapatia elimu na
kuwashawishi na kuwashauri wafuate sheria kama itakavyofafanuliwa baadaye. Kamishana
wa Mifugo ana mamlaka ya kutoa amri kwa mtu yeyote mwenye mifugo kuipunguza
kama hana sehemu inayofaa kwa malisho (Compulsory destocking order under the
Grazing Act, 2010).
9. Ukosefu wa Maji na Malisho
(Pastures) Sehemu Moja kwa Nyakati zote: Malisho
kwa maana ya nyasi na maji ya kunywa
hutegemea na majira. Wakati wa kiangazi nyasi hukosa na kulazimisha wafugaji na
mifugo yao kuhama wakitafuta sehemu zisizokame. Pia nyasi nyingi huharibiwa kwa
kuchomwa moto ovyo au kukanyagwa na makundi ya ngombe wengi (trampling and
uncontrolled burning of grazing lands). Uharibifu wa mazingira na vyanzo vya
maji ni mkubwa na hatari. Hali hii husababisha migogoro kati ya wafugaji na
watumiaji wengine wa ardhi hizo kwa mfano, wakulima au wachungaji katika ranchi, Hifadhi za Taifa kama Misitu, Mbuga za
Wanyama na maeneo oevu. Tatizo la wafugaji na ufugaji wa asili wa kutangatanga
sasa limegeuka suala la Usalama wa Taifa na baadhi ya wananchi wamepoteza
maisha yao katika migogoro hiyo. Ni
wakati muafaka kutazama tatizo hili kwa kina zaidi (analytically) kwa uchunguzi
wa mtizamo wa kiuchumi kwa kujiuliza: Je, bado ufugaji wa asilia unawezekana
tena katika Tanzania yenye watu zaidi ya million arobaini? (Are traditional pastoral
farming systems still viable in Tanzania given a rapidly rising population?).
Bila kujibu suali hili kiutaalam na kwa kina, tunaweza kujikuta tunashughulikia
dalili ya magonjwa na siyo chanzo chake (addressing sysmptoms rather than fundamental
and underlying causes of the problem). Mkakati wa kuondoa migogoro ya ardhi sharti
uangalie suala hili la ufugaji bora. Juhudi za maksudi zinahitajika katika
kuboresha uzingatiaji wa matumizi bora ya ardhi, malisho au uchungaji wa kisasa
ikiwemo kupunguza idadi ya mifugo, kuvuna nyasi na kuhifadhi ili kulisha mifugo
pale ilipo (ijulikanayo kama “ngitiri” kwa mikoa ya Ziwa, au “alalili” mikoa ya
Kaskazini na “milaaga” kwa mikoa ya kati. Pia kuunda vikundi vya ushirika kwa wachungaji
(Livestock Keepers Associations), kutunga na kutekekeleza sheria ndogondogo na
kanuni za uchungaji bora ikiwemo kwa Kamishana wa Mifugo kutoa amri kwa
wachungaji kupunguza mifugo yao inapobidi na kwa mujibu wa sheria ili
kuendeleza rangelands na kuondokana na kutangatanga. Serikali itaongeza juhudi
zake kuzalisha mbegu za nyasi bora za malisho katika mashamba yake ya mbegu
hizo. Pia kwa kushirikiana na Halmashauri kuboresha uvunaji wa maji katika
malambo na mabwawa (charcos). Sera ya Wizara ya Mifugo ni kuchangia asilimia
hamsini, 50%, Halmashauri asilimia 30% na wafugaji asilimia 20%. Aidha malambo
340 yamekarabatiwa au kujengwa.
10.
Mapinduziya Ufugaji (Transformation of Livestock Husbandry)Mwaka jana Mhe Rais Yoweri Kaguta Museveni wa Uganda, ambaye ni jirani yangu, na aliishi Wilaya ya Muleba
wakati akiwa mkimbizi, alinialika na Wapiga kura wangu wa Wilaya ya Muleba
kwenda kushuhudia mapinduzi ya kilimo na ufugaji katika Mkoa wa Mbarara
nyumbani kwake huko Unyankole, Rwakitura. Mhe Waziri Mkuu aliniruhusu kufanya
ziara hiyo na nilifuatana na Mkuu wetu
wa Mkoa Mhe. Kanali mst Fabian Masawe na viongozi wa Halmashauri na wakulima
134 kutoka kata zote za Uchaguzi katika jimbo langu la Muleba Kusini. Pia
nilifuatana na wataalam wa Kilimo na waandisha wa habari wa TBC ili ziara hiyo
ya safari darasa (study tour) inufaishe umma wa Tanzania kwa ujumla. Ninaamini
labda kuna baadhi mliwahi kuoona tukio hilo la kihistoria lililotangazwa na
vyombo vya habari. Tulijifunza yafuatayo. Kwamba kama vile walivyo Wamasai,
Wanyankole ni wafugaji na kabla ya mageuzi hayo walikuwa wakihama na
kutangatanga, na maisha yao yalikuwa ya taabu sana, migogoro ilikuwa mingi na
wizi wa mifugo ilikuwa jadi. Ili kuwabadilisha, Rais Museveni alitatua matatizo
yafuatayo, akianzia kwenye shamba la baba yake kama shamba darasa. Polepole
aliwafundisha na kuwashawishi majirani na hatimaye wengi walipomuamini, mkoa
mzima sasa waliachana na kuhama na wakaanza ufugaji kudumu (sedentary livestock
husbandry) kwa kuondoa sababu za kuhama kama ifuatavyo. Kwanza ni kuhakikisha
kuna maji safi ya kutosha katika eneo wakati wote. Pili kutokomeza kabisa kupe
wanaozaliana sehemu yoyote yenye mifugo na baada ya muda kulazimisha zizi
kuhamishwa hata kama maji yapo. Tatu kuboresha nyasi za kuchunga kila mtu katika eneo lake hivyo malisho yanakuwepo
wakati wote (paddocks). Nne kuboresha mifugo yenyewe kwa kuwachuja (screening
and crossbreeding, improved breeds). Wanyankole sasa wanauza maziwa Dubai na
India, ndege zinawasili kila siku kuyabeba. Migogoro ya ardhi imekwisha. Kila
Mfugaji ana shamba lake ngombe wako katika padocks na hawana mchungaji wa wakati
wote isipokuwa wanaletwa kwenye zizi kukamuliwa tu. Ninachukua nafasi hii kuwahimiza
washiriki wa Mkutano huu kuwa na mtizamo chanya kuhusu ziara darasa (study
tours) kama ile niliyofanya Uganda na wapiga kura wangu, na Mhe Waziri Mkuu
akaniruhusu. Kuona ni kuamini ilimradi ziara iwe imepangwa kwa umakini na
ishirikishe wadau wengi kuliko kakundi ka watu wachache tu ambao wakirudi
hawatasimulia na kuwafundisha wenzao. Ziara kama hizi pia zinatakiwa watu
wazichukulie kama masomo na siyo nafasi ya kugawana posho. Ili kuhakikisha
hilo, kwa mfano katika ziara ya Uganda washiriki wote walilazimika kujitafutia
Hati ya Kusafiri (Shs 15,000/-) na hawakupewa posho. Mie nililipia usafiri hadi
Uganda. Mhe Rais Museveni akatufadhili Malazi na Chakula. Kwa mantiki hiyo,
ninatoa rai tuangalie uwezekano wa kuwapeleka wafugaji wetu Uganda kwenda
kujionea mapinduzi katika ufugaji Mbarara Uganda.
11.
UKUAJI WA MIJI KIHOLELA
Ingawaje
mada hii imejikita katika kilimo na mifugo, ni vyema tukaangalia pia kwa ufupi
mwenendo wa ukuaji wa miji katika mikoa yetu. Sababu kubwa ni kwamba ardhi za
maendelezo ya miji zinachukuliwa moja kwa moja kutoka kwa wakulima na wafugaji
na hivyo ni sehemu kubwa ya migigoro iliyopo. Kwa ufupi Jedwali na 2 inaonesha
hali ya wakazi wa miji katika Tanzania kwa kila mkoa mwaka 2012 na maoteo ya
2020. Watanzania walio mijini, wataongezeka kutoka million 11 za hivi sas had
milioni. Muda hauruhusu kujadili kwa kina suala hili la ukuaji wa miji
(urbanization) lakini kwa viongozi wa Mikoa na Wilaya yatosha tu kusema sharti kutambua
athari za ukuaji kiholela wa miji na uzagaji wa miji (urban sprawl) ambao huchukua
ardhi za kilimo bila sababu. Kwa mfano mji wa Arusha sasa unakua kwa kasi
lakini ardhi yake (volcanic soils) ina thamani sana kwa maendekeleo ya kilimo.
Njia pekee huwa ni kuhakikisha miji yote ina Strategic Master Plans kulinda
maslahi ya wadao wote na sekta zote, za uchumi na jamii.
Weka Jedwali na 2
12.
Aina ya Migogoro ya Ardhi
Kwa mtizamo wa Migogoro ya ardhi hapa nchini
hujitokeza mijini na vijijini. Migogoro mingi inayojitokeza inahusisha makundi
au maeneo yafuatayo:-
(i)
Migogoro kati ya Jamii za Wakulima na Wafugaji
Migogoro ya aina hii husababishwa na muingiliano
wa matumizi kati ya makundi haya mawili ambapo mwisho wake huwa ni vurugu.
Wachungaji wakati mwingine hulazimika kuingiza mifugo yao kwenye mashamba ya
wakulima na kusababisha mapigano kati yao.
Hii ni kutokana na vijiji kukosa mipango ya matumizi ya ardhi inayoweza
kuainisha maeneo kwa ajili ya wafugaji na wakulima.
(ii)
Migogoro kati ya Wanavijiji na Wawekezaji
Baadhi ya migogoro ya ardhi kati ya makundi haya
hutokana na vijiji kukalia ardhi yenye hati milki au kutoshirikishwa vyema kwa
wananchi pale ardhi inapotolewa kwa ajili ya uwekezaji. Vilevile ukiukwaji wa
sheria, kanuni na taratibu zilizopo katika utoaji wa ardhi ya Kijiji. Kwa mfano
fungu la 76 (1-3) la Sheria ya Ardhi ya Vijiji ya mwaka 1999 imeainisha
taratibu za idhini ya viwango vya juu vya kumiliki ardhi. Halmashauri ya Kijiji
inaruhusiwa kutoa ardhi si zaidi ya hekta 20 sawa na wastani wa ekari 50. Vilevile maombi kati ya hekta 21 hadi 50
Halmashauri ya Kijiji itawasilisha maombi hayo kwenye Halmashauri ya
Wilaya. Maombi yanayozidi hekta 50
Halmashauri ya Kijiji inatakiwa kuwasilisha maombi hayo kwa Kamishna wa Ardhi.
Kwa sasa vijiji vingi vinatoa ardhi bila kuzingatia matakwa ya sheria hiyo.
(iii)
Migororo ya Mipaka baina ya Mamlaka mbalimbali
Migogoro hii hujitokeza hasa kati ya jirani na
jirani; kijiji na kijiji; Wilaya na Wilaya; na kati ya Mkoa na Mkoa.
(iv)
Migogoro ya Wamiliki zaidi ya mmoja kwenye kiwanja kimoja
Migogoro hii hutokana na wamiliki wawili au zaidi
kugawiwa kiwanja kimoja na pengine wote kuwa na hati za kumiliki kiwanja hicho.
Hata hivyo, hili lilikuwa likifanyika sana siku za nyuma kutokana na utunzaji
duni wa kumbukumbu uliokuwepo katika ofisi nyingi za ardhi.
(v)
Uvamizi wa mashamba/viwanja
Migogoro ya aina hii hutokea pale baadhi ya
wananchi wanapoamua kuvamia mashamba yaliyopimwa zamani na kuachwa kwa muda
mrefu bila kuendelezwa. Aidha mmiliki wa shamba au kiwanja anapotaka kuendeleza
eneo lake na kuwakuta wananchi inakuwa vigumu kuwatoa wananchi waliovamia
mashamba hayo kutokana na wao kuishi kwenye maeneo hayo kwa muda mrefu.
Kutokana na hali hii mgogoro mkubwa baina ya pande hizi mbili hujitokeza.
(vi)
Migogoro ya Wananchi kutoridhika na fidia inayolipwa wakati wa utwaaji
ardhi
Wananchi wengi wamekuwa wakilalamikia viwango vya
fidia wanavyolipwa pindi ardhi yao inapotwaliwa na serikali kuwa haviendani na
hali halisi ya soko. Katika hali kama hii, mgogoro mkubwa kuhusu malipo ya
fidia hujitokeza na wakati mwingine kukwamisha ama kuchelewesha utekelezaji wa
mradi uliokusudiwa.
1.1
Sababu za Migogoro Ya Ardhi Nchini
Migogoro mingi ya ardhi imetokana na sababu zifutazo:-
(i)
Uelewa Mdogo wa
Sheria, Kanuni na Taratibu za Utawala wa Ardhi
Uelewa mdogo wa Sheria,
Kanuni na Taratibu zinazoongoza utawala wa ardhi umekuwa ni kikwazo kikubwa
katika utawala wa ardhi na hivyo kuwa chanzo kikubwa cha migogoro mingi hapa
nchini. Uelewa huu mdogo umekuwa ukiwakumba wananchi, baadhi ya watendaji na
baadhi ya viongozi mbalimbali na hivyo kufanya au kutoa maamuzi yanayochochea
migogoro. Hali hii imekuwa ikichangiwa kwa kiasi kikubwa na kutokuwepo kwa
mpango wa kutoa elimu mara kwa mara kwa
wananchi, viongozi na watendaji wake
mbalimbali inayohusu masuala ya ardhi. (R4)
Elimu juu ya será na sheria za ardhi kwa Viongozi na umma kwa jumla.
(ii)
Ukosefu wa Uadilifu kwa Baadhi ya Watendaji Katika Sekta
ya Ardhi
Baadhi ya watendaji katika
Sekta ya ardhi wamekuwa wanakosa uadilifu na hivyo kusababisha migogoro ya
ardhi. Vitendo kama uuzaji wa maeneo ya wazi, ugawaji wa kiwanja kimoja kwa
watu wawili au zaidi, upokeaji wa rushwa ili kutoa upendeleo wakati wa kugawa
viwanja; vilevile kutozingatia taratibu za uhawilishaji ardhi, ubatilisho wa
miliki, upimaji ardhi, kuruhusu matumizi ya ardhi kinyume cha sheria na
utaratibu; ni baadhi ya vitendo vinavyokiuka sheria na kanuni na hivyo
kusababisha migogoro mikubwa ya ardhi. (R5)
Usimamizi wa watendaji wa Ardhi katika Halmashauri ni changamoto kubwa.
Mapendekezo ya Wizara ya Ardhi kwa Mhe Waziri Mkuu ni kwamba maafisa hawa
warejeshwe Serikali kuu kama vile walivyo Mapolisi ili weweze kupata usimamizi
wa kitaalam (Professional supervisión). Hili litaiwezesha Wizara kuwasimamia
katika utendaji wake Chini ya DAS na RAS kwa hiyo DC na RC. Mkurugenzi wa
Halmashauri asiwe Mwenyekiti wa Kamati ya Kagawa Ardhi bali DC. Jambo hili
litatuwezesha kuzishauri Halmashauri ni vijiji kulinda maslahi yao ambayo
wanapewa kisheria lakini kwa kuwa hawewezi kuwasimamia vizuri Maafisa Ardhi
hupotea.
(iii) Upungufu wa Watendaji (Watumishi) na Vitendea
kazi
Halmashauri nyingi pamoja na wizara zinasababisha
migogoro ya ardhi kutokana na kutokuwepo kwa watumishi wa kutosha kuendana na
ikama. Mfano mzuri ni halmashauri nyingi kutokuwa na maafisa ardhi wateule,
maafisa mipango miji, wapima ardhi n.k na hivyo kuchelewesha shughuli za sekta
ya ardhi kwa ujumla wake na hii husababisha miji mingi kuendelezwa kiholela.
Kwa maene yaliyoendelezwa kiholela wakati unapofika wa kutekeleza mpango
mkakati wa kuendeleza miji hii, wananchi wengi wanajikuta makazi yao hayako salama na kulazimika
kuhama jambo linalosababisha migogoro mikubwa. Jedwali Na. 3 inaonesha orodha
ya maofisa ardhi wateule nchini Tanzania. Katika ya Wilaya 135 ni 86 to au
asilimia 64% zilizo na Maafisa ardhi wateule. Hali hii inamaanisha kwamba
Halmashauri nyingine hazina watendaji hawa kabisa au zinategemea walio katika
Halmashauri jirani. Maafisa Ardhi 2 wamesimamishwa kazi. Wilaya ambazo zina watendaji
chini ya asilimia hamsini ni Tabora, 33%, Mwanza Manispaa 43%; Katavi 33%; Lindi
33%.
Jedwali na 2
|
(iv)
Ukosefu wa Fedha
kwa Ajili ya Sekta ya Ardhi
Upatikanaji wa ardhi,
uandaaji wa michoro ya mipango miji na upimaji huhitaji kiasi kikubwa cha
fedha. Kiasi kidogo kinachotolewa kwenye bajeti ya wizara hufanya shughuli za
sekta ya ardhi kama ulipaji fidia na upimaji viwanja kushindikana na hivyo
kusababisha wananchi wengi kuingia kwenye maeneo yasiyopimwa na hatimaye
kusababisha migogoro. Aidha, wakati mwingine wizara na halmashauri huandaa
michoro ya kuongoza uendelezaji wa miji lakini utekelezaji wake hushindikana
kutokana na kukosekana kwa fedha kwa ajili ya fidia. Pia ufinyu wa bajeti
huifanya Serikali kushindwa kutenga ardhi kwa ajili ya uwekezaji (land bank)
ili kuepuka utwaaji wa maeneo yaliyokwisha kaliwa na watu wengi pindi
anapojitokeza mwekezaji.
(v)
Utunzaji Hafifu wa Kumbukumbu
Sekta ya ardhi kwa ujumla ina
tatizo la utunzaji mzuri wa kumbukumbu hali inayochangia kuwepo kwa migogoro mingi.
Utunzaji wa nyaraka za miliki za ardhi umekuwa wa shida kutokana na kutokuwepo
kwa masjala nzuri za ardhi na hali hii husababisha nyaraka kutohifadhiwa vizuri
hali inayoweza kutoa mwanya kwa watendaji wasiokuwa waadilifu kuharibu nyaraka
zilizopo kwa nia ya kutimiza dhamira zao mbovu. Jedwali na 4 inaonesha Taarifa
ya Vijiji Vyenye Masjala za Ardhi kwa kila Mkoa na Wilaya zake. Hali
hairidhishi kabisa. Masjala za ardhi za vijiji zilizoanzishwa ni 385 kati ya
9,460 zinazohitajika. Hii inamaanisha hati nyingi za vijiji haziwezi kutolewa
kama hakuna Masjala. Ingawaje hati 158,030 zimetolewa nyingi zinatokana na Hati
zinatokana na Wilaya za Mkurabita kama ifuatavyo: Bariadi 60,151; Babati 28,195
na Mbozi 17,627. Kata 48 kati 135
hazijatoa hati miliki ya Kimila yoyote.
Jedwali na 4: Masjala za
Vijiji
(vi)
Upungufu wa Viwanja Vinavyopimwa ikilinganishwa na
mahitaji.
Kumekuwa na idadi ndogo ya
viwanja vinavyopimwa ikilinganishwa na mahitaji halisi yanayokua na kuongezeka
kila siku, hali ambayo imekuwa ikiwafanya wananchi wengine kutumia mbinu zisizo
halali kujipatia viwanja na wakati mwingine kutapeliwa. Tatizo hili lipo zaidi
katika Jiji la Dar es salaam hususan manispaa ya Kinondoni.
(vii) Ukosefu wa Mipango ya
Matumizi Bora ya Ardhi katika Vijiji vingi
Ukosefu wa Mpango wa Matumizi
Bora ya Ardhi husababisha misuguano na migogoro kati ya makundi mbalimbali ya
kijamii mathalani wakulima na wafugaji. Kila kundi hujihisi kuwa linakosa haki
linayostahili katika ardhi yao na hivyo suluhu kwao huwa ni matumizi ya nguvu na
vurugu.
(viii) Upungufu katika Muundo wa utawala katika
Usimamizi wa Ardhi nchini
Kuwepo kwa muundo ambao
hauainishi kisheria mamlaka za kusimamia masuala ya ardhi na hivyo kutoa fursa
kwa sekta ya ardhi kutokusimamiwa ipasavyo.
Mgawanyo wa majukumu unaotajwa kwenye sheria za ardhi haujaweka bayana
wajibu wa mamlaka za Serikali za Mitaa na vilevile ngazi za Mikoa na Wizara. Ningependa
kusikia maoni ya Waheshimiwa Wakuu wa Mikoa na Wilaya juu ya uzoefu wao juu ya
tatizo hili.
(ix)
Ukosefu wa Mafunzo kwa Watendaji
Kutokana na ufinyu wa bajeti,
watendaji kwenye Halmashauri hushindwa kupelekwa kwenye mafunzo ya muda mafupi
ya mara kwa mara yanayoendana na mabadiliko ya kimfumo na sheria na hivyo
kupelekea watumishi wengi kufanya kazi kwa mazoea.
(x)
Ukiukwaji wa Masharti ya Uendelezaji kwa Wamiliki na
Wawekezaji
Baadhi ya wawekezaji na
wamiliki wa ardhi wamekuwa wakihodhi mashamba kwa muda mrefu bila kuyaendeleza
na hivyo kusababisha wananchi majirani kuyavamia. Aidha uvamizi huo huweza
kukua kwa muda mrefu na mwishoni husababisha mgogoro wakati wa kuwatoa wananchi
hao. (R5) Serikali imeridhia kuanzisha será ya
ubia katika mashamba makubwa “Land for Equity”. Serikali itajipatia angalau
asilimia 25% katika mashamba yote makubwa na kutoa Hati Miliki inayohakikisha
hisa hizo za Serikali katika uhai wa miliki hiyo. Tumegundua mapungufu katika
mtindo wa derivative rights, ambapo baada ya kutolewa na TIC kwa mwekezaji
inakuwa vigumu kwa Kamishana wa Ardhi kuthibiti uchakuchuaji wa Hati miliki
hizo wakati zinahamishwa. Hati ya moja kwa moja itaondoa uwezekano kwa
Mwekezaji kutumia Miliki hiyo katika vitendo vya speculation.
(xi)
Ushirikishwaji Mdogo wa Wananchi katika mipango na miradi
ya Sekta za Ardhi
Baadhi ya halmashauri
zimekuwa haziwashirikishi wananchi vya kutosha katika mipango ya uendelezaji wa
ardhi yao na hivyo kusababisha migogoro wakati wa utekelezaji wa mipango hiyo.
Ingawaje Sheria inatamka wazi kuhusu umuhimu na hatua za kuwashirikisha
wananchi, baadhi ya halmashauri hupuuza ushirikishwaji huo na mwishowe hupata
ugumu kwenye utekelezaji na pengine kusababisha migogoro mikubwa. Mfano ni
mgogoro wa ardhi eneo la Butengwa Shinyanga ambapo wananchi waligomea
uendelelezaji wa mradi wa viwanja katika eneo hilo kutokana na kutoshirikishwa
vizuri.
Utaratibu wa Uhawilishaji ardhi
umefafanuliwa hatua kwa hatua katika kiambatisho na 1
(xii) Ukosefu wa Uwazi (Transparency)
wakati wa Utekelezaji wa Mipango mbalimbali
Migogoro mingi ya ardhi
husababishwa na kutokuwapo uwazi wakati wa utekelezaji wa mipango mbalimbali.
Hali hii huwafanya wananchi kuhisi kuwa kuna wingu la rushwa linalozunguka
utekelezaji wa mipango au miradi ya ardhi na hivyo kuzusha vurugu na hata
uvunjifu wa amani.
(xiii) Udhaifu wa Vyombo vya Utatuzi wa Migogoro ya
Ardhi
Kuwepo kwa vyombo dhaifu vya
utatuzi wa migogoro ya ardhi katika ngazi za vijiji, kata na Wilaya (Mabaraza
ya Ardhi ya Vijiji, Mabaraza ya Ardhi ya Kata na Mabaraza ya Ardhi na Nyumba ya
Wilaya)
Jedwali na 5: Migogoro ya
Ardhi na Maendeleo ya Utatuzi wake katika Kanda ya Kati
13.
Sera Zinazosimamia Sekta ya Ardhi na Maendeleo ya
Makazi
Ardhi ya Tanzania imegawanyika katika makundi matatu
ambayo ni ardhi ya jumla (general land),
kijiji (village land) na hifadhi (reserved land). Ardhi hii ni jukwaa
ambalo shughuli zote za kijamii, kisiasa na kiuchumi zinafanyika. Shughuli hizo
ni pamoja na Kilimo, Ufugaji, Viwanda, Biashara, Ujenzi, Miundombinu, Hifadhi
za Wanyamapori, Uchimbaji Madini na Vito, Misitu, sanaa, michezo n.k. Shughuli zinazofanyika kwenye ardhi
zinaongozwa na Sera, Sheria, Kanuni na taratibu zilizopo. Kwa sababu hiyo, ni
muhimu kwa viongozi wa Mikoa na Wilaya kuzifahamu Sera, Sheria, Kanuni na
taratibu zinazosimamia sekta ya ardhi na Maendeleo ya Makazi. Kwa kuwa eneo la ardhi
katika nchi yetu haliongezeki pamoja na kuwepo kwa ongezeko kubwa la watu kila
mwaka, upo umuhimu mkubwa wa kusimamia ardhi ili kuondoa migogoro kati ya
watumiaji mbalimbali inayojitokeza na itakayojitokeza.
Sera ya Taifa ya Ardhi ya mwaka 1995 ni Sera ya
msingi inayotoa dira ya Serikali katika usimamizi wa ardhi nchini. Pamoja na
Sera hii, ipo Sera ya Maendeleo ya Makazi ya mwaka 2000 inayotoa dira ya
Serikali kuhusu maendeleo ya makazi. Aidha, Wizara ipo katika mchakato wa
kuandaa Sera ya Upimaji Ardhi kwa madhumuni ya kutoa dira ya Serikali katika
upimaji ardhi na Sera ya Taifa ya Nyumba kwa madhumuni ya kutoa dira ya
Serikali katika uendelezaji wa nyumba.
1.1.1
Sera ya Taifa ya Ardhi, 1995
Sera ya Taifa ya Ardhi inasisitiza masuala makuu
yafuatavyo:-
(i)
Inatambua kwamba ardhi yote Tanzania ni mali ya umma na imekabidhiwa kwa Rais
kama mdhamini kwa niaba ya raia wote;
(ii) Inahakikisha kwamba haki zote zilizopo katika
ardhi na umilikaji wa ardhi kwa muda mrefu unatambuliwa, unafafanuliwa na
kulindwa kwa Sheria;
(iii)
Inawezesha ardhi kugawiwa kwa haki na kupatikana na ardhi hiyo kwa raia wote
na vilevile imeweka misingi ya kutoa ardhi kwa wawekezaji;
(iv)Inaweka udhibiti wa kiasi cha ardhi ambacho mtu
mmoja au taasisi yaweza kumiliki au kuitumia;
(v)
Inahakikisha kwamba, ardhi inatumika kwa manufaa kiuzalishaji na kwamba matumizi
hayo yanazingatia misingi ya maendeleo endelevu;
(vi)Inazingatia kwamba maslahi yoyote katika ardhi
yana thamani, na kwamba thamani hiyo inazingatiwa wakati wowote katika mapatano
yoyote yanayoathiri maslahi hayo;
(vii) Inaelekeza kulipa fidia kamili, ya haki na kwa
wakati kwa mtu yeyote ambaye hakimiliki inafutwa, matumizi yake ya ardhi yanayotambulika
kutokana na kutumia ardhi hiyo kwa muda mrefu au matumizi yake ya ardhi kwa
mujibu wa mila yanafutwa au vinginevyo yanaingiliwa na Serikali na yeye
kuathirika kwa mujibu wa Sheria hii au yanatwaliwa kwa mujibu wa Sheria ya
Utwaaji wa Ardhi ya mwaka 1967;
(viii)
Inaweka mfumo madhubuti, rahisi na wazi wa kusimamia kwa ufanisi masuala ya
ardhi;
(ix) Inawezesha uendeshaji wa soko la ardhi;
(x)
Inadhibiti uendeshaji wa soko la ardhi kwa madhumuni ya kuhakikisha kuwa
wakulima wadogo vijijini na mijini pamoja na wafugaji hawawekwi katika hali
ngumu ya kuwasababishia hasara;
(xi) Imeweka kanuni za Sheria za Ardhi ambazo
zinapatikana kwa urahisi na zinazoeleweka kwa raia wote;
(xii) Imeanzisha mfumo ulio huru, unaofanya kazi kwa
haraka na wa haki kwa ajili ya kuamua migogoro ya ardhi, ambao utasikiliza na
kuamua migogoro ya ardhi bila ya ucheleweshaji usio wa lazima;
(xiii)
Inahimiza usambazaji wa taarifa za usimamizi wa ardhi na Sheria za Ardhi
kama ilivyofafanuliwa na Sheria, kwa kupitia vipindi vya elimu kwa umma na kwa
watu wazima na kwa kutumia njia mbalimbali za upashanaji habari;
(xiv) Inaelekeza kwa haki ya kila mwanamke kupata,
kumiliki, kutumia na kuuza au kuigawa
ardhi ni sawa na haki ya mwanaume yeyote kwa viwango vile vile na masharti yale
yale; na,
(xv)
Inazuia matumizi na makazi katika maeneo oevu; mfano, maeneo yenye mikoko,
maeneo kwa ajili ya kutupa taka, ardhi iliyopo ndani ya mita 60 za fukwe za
bahari, maziwa, mito n.k, maeneo yenye miteremko mikali n.k.
1.1.2
Sera ya Maendeleo ya Makazi, 2000
Sera ya Maendeleo ya Makazi inaelekeza masuala
yafuatayo muhimu:-
(i)
Kuwezesha uwepo wa ardhi yenye huduma; maji, barabara n.k kwa ajili ya malazi
na makazi kwa jamii yote wakiwemo wanawake, vijana, wazee, walemavu na makundi
mengine katika jamii.
(ii)
Kuboresha miundombinu na huduma za jamii kwa ajili ya maendeleo endelevu ya
makazi.
(iii)
Kuhimiza ongezeko la ajira na kuondoa umaskini.
(iv)
Kuhimiza maendeleo yanayowiana katika mamlaka zinazosimamia makazi kwa
ajili ya kusimamia makazi bora.
(v)
Kwa kushirikiana na sekta binafsi, taasisi za kijamii, mashirika yasiyo
ya Kiserikali, ushirika na jamii kuhimiza kupanga, kuendeleze na kusimamia
makazi.
(vi)
Kulinda mazingira ya makazi na uwiano wa mifumo ya asili kutokana na
uchafuzi, mimomonyoko ili kuleta maendeleo endelevu ya makazi.
(vii)
Kuhimiza kujenga uwezo katika mafunzo ya kitaaluma katika maeneo
yanayohusu malazi, maendeleo ya makazi na usimamizi wa mazingira.
(viii) Kuhimiza kujenga uwezo kwa
wadau wote wanaohusika na malazi na maendeleo ya makazi.
(ix)
Kuongeza kiasi cha bajeti kinachotolewa kwa ajili ya malazi na maendeleo
ya makazi.
(x)
Kuhakikisha sheria zinazohusu mipango, kanuni za ujenzi na viwango
vinaendana uwezo, mahitaji na matarajio ya jamii.
(xi)
Kuhimiza ujenzi wa makazi kwa kutumia vifaa vya kiasili vyenye gharama
nafuu.
(xii)
Kusaidia wasio na uwezo kupata makazi yenye hadhi.
(xiii)
Kuhimiza maeneo ya makazi yanayoendelea, mazuri kiafya, na yanayovutia
kimazingira.
(xiv)
Kuweka muelekeo mpya wa sheria na kitaasisi kwa ajili ya maendeo ya
makazi.
(xv)
Inakataza mabadiliko ya matumizi ya ardhi kwenye maeneo ya wazi,
mabondeni na maeneo oevu na hatarishi.
(xvi)
Inaruhusu kilimo mijini ili mradi shamba lisizi ekari tatu.
Sheria na Kanuni mbalimbali. Sheria muhimu katika
utawala wa ardhi ni:-
(i)
Sheria ya Ardhi Na. 4 ya 1999;
(ii)
Sheria ya Ardhi ya Vijiji Na. 5 ya 1999;
(iii)
Sheria ya Mipangomiji Na. 8 ya 2007;
(iv)
Sheria ya Upangaji wa Matumizi ya Ardhi Na. 6 ya
2007;
(v)
Sheria ya Upimaji Ardhi Na. 32 ya 1957;
(vi)
Sheria ya Utwaaji wa Ardhi Na. 47 ya mwaka 1967
(vii)
Sheria ya Utatumizi wa Migogoro ya Ardhi Na. 2 ya
2002;
(viii)
Sheria ya Usajili Ardhi Na.36 ya 1953; na
(ix)
Sheria ya Usajili wa Maafisa Mipangomiji Na. 7 ya
2007
(x)
Sheria ya Mifugo – Livestock and Grazing Act, 2010
(xi)
Sheria ya Madini – Mining Act, 2012;
(xii)
Amendments 2004.
1.2
Sera Zinazosimamia Sekta ya
Ardhi na Maendeleo ya Makazi
Sera ya Taifa ya Ardhi ya mwaka 1995 ni Sera ya msingi
inayotoa dira ya Serikali katika usimamizi wa ardhi nchini. Pamoja na Sera hii,
ipo Sera ya Maendeleo ya Makazi ya mwaka 2000 inayotoa dira ya Serikali kuhusu
maendeleo ya makazi. Aidha, Wizara ipo katika mchakato wa kuandaa Sera ya
Upimaji Ardhi kwa madhumuni ya kutoa dira ya Serikali katika upimaji ardhi na
Sera ya Taifa ya Nyumba kwa madhumuni ya kutoa dira ya Serikali katika
uendelezaji wa nyumba.
1.2.1
Sera ya Taifa ya Ardhi,
1995
Sera ya Taifa ya Ardhi inasisitiza masuala makuu
yafuatavyo:-
(xvi)
Inatambua kwamba ardhi yote Tanzania ni mali ya umma na imekabidhiwa kwa
Rais kama mdhamini kwa niaba ya raia wote;
(xvii)
Inahakikisha kwamba haki zote zilizopo katika ardhi na umilikaji wa
ardhi kwa muda mrefu unatambuliwa, unafafanuliwa na kulindwa kwa Sheria;
(xviii)
Inawezesha ardhi kugawiwa kwa haki na kupatikana na ardhi hiyo kwa raia
wote na vilevile imeweka misingi ya kutoa ardhi kwa wawekezaji;
(xix)
Inahakikisha kwamba, ardhi inatumika kwa manufaa kiuzalishaji na kwamba
matumizi hayo yanazingatia misingi ya maendeleo endelevu;
(xx) Inazingatia kwamba maslahi
yoyote katika ardhi yana thamani, na kwamba thamani hiyo inazingatiwa wakati
wowote katika mapatano yoyote yanayoathiri maslahi hayo;
(xxi)
Inaelekeza kulipa fidia kamili, ya haki na kwa wakati kwa mtu yeyote
ambaye hakimiliki inafutwa, matumizi yake ya ardhi yanayotambulika kutokana na
kutumia ardhi hiyo kwa muda mrefu au matumizi yake ya ardhi kwa mujibu wa mila
yanafutwa au vinginevyo yanaingiliwa na Serikali na yeye kuathirika kwa mujibu
wa Sheria hii au yanatwaliwa kwa mujibu wa Sheria ya Utwaaji wa Ardhi ya mwaka
1967;
(xxii) Inaweka mfumo madhubuti,
rahisi na wazi wa kusimamia kwa ufanisi masuala ya ardhi;
(xxiii)
Inawezesha uendeshaji wa soko la ardhi;
(xxiv)
Inadhibiti uendeshaji wa soko la ardhi kwa madhumuni ya kuhakikisha kuwa
wakulima wadogo vijijini na mijini pamoja na wafugaji hawawekwi katika hali
ngumu ya kuwasababishia hasara;
(xxv)
Imeweka kanuni za Sheria za Ardhi ambazo zinapatikana kwa urahisi na
zinazoeleweka kwa raia wote;
(xxvi)
Imeanzisha mfumo ulio huru, unaofanya kazi kwa haraka na wa haki kwa
ajili ya kuamua migogoro ya ardhi, ambao utasikiliza na kuamua migogoro ya
ardhi bila ya ucheleweshaji usio wa lazima;
(xxvii)
Inahimiza usambazaji wa taarifa za usimamizi wa ardhi na Sheria za Ardhi
kama ilivyofafanuliwa na Sheria, kwa kupitia vipindi vya elimu kwa umma na kwa
watu wazima na kwa kutumia njia mbalimbali za upashanaji habari;
(xxviii)
Inaelekeza kwa haki ya kila mwanamke kupata, kumiliki, kutumia na kuuza au kuigawa ardhi ni sawa na haki ya
mwanaume yeyote kwa viwango vile vile na masharti yale yale; na,
(xxix) Inazuia matumizi na makazi
katika maeneo oevu; mfano, maeneo yenye mikoko, maeneo kwa ajili ya kutupa
taka, ardhi iliyopo ndani ya mita 60 za fukwe za bahari, na mita 30 maziwa,
mito n.k, maeneo yenye miteremko mikali n.k.
1.2.2
Sera ya Maendeleo ya
Makazi, 2000
Kuhusu ardhi Sera ya Maendeleo ya Makazi
inaelekeza masuala yafuatayo muhimu:-
(xvii) Kuwezesha uwepo wa ardhi
yenye huduma; maji, barabara n.k kwa ajili ya malazi na makazi kwa jamii yote
wakiwemo wanawake, vijana, wazee, walemavu na makundi mengine katika jamii.
(xviii) Inakataza mabadiliko ya
matumizi ya ardhi kwenye maeneo ya wazi, mabondeni na maeneo oevu na hatarishi.
(xix)
Inaruhusu kilimo mijini ili mradi shamba lisizi ekari tatu.
1.3
Sheria Zinazosimamia Sekta ya Ardhi na Maendeleo ya Makazi
Sekta ya ardhi inasimamiwa
na Sheria kadhaa. Sheria hizi zimegawanyika katika makundi matano ambayo ni;
Sheria zinazosimamia utawala wa ardhi, Sheria zinazosimamia upangaji mipango ya
matumizi ya ardhi, Sheria inayohusu upimaji ardhi, Sheria zinazohusu usajili wa
ardhi na Sheria inayohusu utatuzi wa migogoro ya ardhi.
1.3.1
Sheria Zinazosimamia Utawala wa Ardhi
1.3.1.1
Sheria ya Ardhi Na. 4 ya 1999
Sheria hii imeweka utaratibu na mamlaka za usimamizi
wa ardhi. Waziri mwenye dhamana na masuala ya ardhi anawajibu wa kuandaa Sera
na kuhakikisha utekelezaji wa Sera ya Taifa ya Ardhi na Sheria za Ardhi.
Kamishna wa Ardhi anawajibu wa kusimamia ardhi ya jumla pamoja na maelekezo
mengine ya kisera yanayotolewa na Serikali kupitia kwa Waziri. Kamishna wa
Ardhi katika kutekeleza Sheria hii amekasimu madaraka yake kwa Makamishna
wasaidizi wa kanda na Maafisa Wateule waliopo katika Halmashauri za Wilaya na
Miji.
RAMANI ZA KANDA
1.3.1.2
Sheria ya Ardhi ya Vijiji Na. 5
ya 1999
Sheria hii imeweka masharti ya usimamizi na uendeshaji
wa masuala ya ardhi katika vijiji. Sheria imegatua mamlaka ya usimamizi wa
ardhi kwa Halmashauri za vijiji katika kupanga, kugawa na kusimamia matumizi ya
ardhi. Katika kutekeleza mamlaka hayo, Halmashauri za vijiji zinatakiwa kupata
ridhaa ya wanavijiji kupitia mikutano mikuu ya vijiji. Aidha, Halmashauri za
vijiji zinatakiwa kuzingatia maelekezo yo yote yanayotolewa na Halmashauri za
Wilaya na Kamishna wa Ardhi katika utekelezaji wa majukumu yake.
1.3.1.3 Sheria ya Utwaaji Ardhi
Na. 47 ya 1967
Sheria hii imempa mamlaka
Rais wa jamhuri ya Muungano wa Tanzania kutwaa milki yo yote ya ardhi pale
ardhi hivyo inapohitajika kwa matumizi ya umma (public interest). Hata hivyo
sheria inatoa haki ya fidia kwa mwananchi ambaye milki yake ya ardhi
imetwaliwa.
1.3.2
Sheria zinazosimamia upangaji mipango ya matumizi ya ardhi
1.3.2.1 Sheria ya Mipangomiji Na.
8 ya 2007
Sheria hii inaweka mamlaka zinazohusika katika kupanga
miji na utaratibu mzima wa matumizi ya ardhi. Sheria imetoa mamlaka kwa
Mkurugenzi wa Mipangomiji na Vijiji katika kupanga na kuidhinisha mipango ya
matumizi ya ardhi. Aidha, inaelekeza kuwa Halmashauri za Wilaya na Miji
zitakuwa mamlaka za upangaji katika maeneo yao.
1.3.2.2 Sheria ya Upangaji wa
Matumizi ya Ardhi Na. 6 ya 2007
Sheria hii imeweka mamlaka
na utaratibu wa kupanga mipango ya matumizi bora ya ardhi. Mipango hii
imeelekezwa kuwa katika ngazi ya Taifa, Mikoa, Wilaya na Vijiji. Mamlaka za
upangaji zimeanishwa katika Sheria ambapo Halmashauri za Wilaya na Vijiji ni mamlaka za upangaji katika maeneo yao.
1.3.2.3
Sheria ya Usajili wa Maafisa Mipangomiji Na. 7 ya 2007
Sheria hii imeweka utaratibu wa kusajili Maafisa
Mipangomiji kwa madhumuni ya kudhibiti maadili ya taaluma ya mipangomiji na
kusimamia viwango katika tasnia ya upangaji miji.
1.3.3
Sheria Inayohusu Upimaji Ardhi
1.3.3.1
Sheria ya Upimaji Ardhi Na. 32 ya 1957
Sheria hii imeweka mamlaka na utaratibu wa upimaji
ardhi, kuweka mipaka ya ardhi na kutengeneza na kuidhinisha ramani za upimaji.
Mkurugenzi wa Upimaji na Ramani anawajibu wa kuidhinisha ramani za upimaji.
Usajili na uthibiti wa maadili ya taaluma ya wapima ardhi unasimamiwa na Sheria
ya Usajili wa Wapima Ardhi Na. 2 ya 1977 (The Proffessional Surveyors
(Registration) Act).
1.3.4
Sheria Zinazohusu Usajili wa Ardhi na Nyaraka Nyingine
1.3.4.1
Sheria ya Usajili wa Ardhi Na. 36
ya 1953
Sheria hii inahusika na taratibu za kusajili nyaraka
zinazohusika na milki za ardhi. Waziri mwenye dhamana na masuala ya ardhi
anawajibu wa kuteua Msajili wa Hati ambaye atatekeleza majukumu yaliyoainishwa
katika sheria. Katika kutekeleza majukumu yake, Msajili wa Hati atashirikiana
na Wasajili wa Hati Wasaidizi ambao baadhi yao wapo katika ofisi za kanda. Kwa
ujumla, sheria inaelekeza kuhusu usajili wa awali wa milki za ardhi, namna ya kufanya
usajili, masuala ya jumla yanayohusiana na usajili wa milki za ardhi,
mathalani; miamala, kubadili milki, kutekeleza amri za Mahakama, usajili wa
mazuio na mengineyo.
1.3.4.2
Sheria ya Usajili wa Nyaraka Na. 14 ya 1923
Sheria hii inahusika na usajili wa nyaraka mbalimbali
zinazohitaji usajili. Waziri mwenye dhamana na masuala ya ardhi ana wajibu wa
kuteua Msajili wa Nyaraka na wasaidizi wake. Wasajili wasaidizi wapo pia katika
ngazi ya kanda. Sheria imeainisha nyaraka ambazo ni lazima zisajiliwe
(compulsory) na zile ambazo usajili wake ni hiyari (optional). Aidha, sheria
imeainisha utaratibu wa kusajili nyaraka, uwezo wa Msajili kukataa kusajili
nyaraka na masuala ya jumla yanayohusu usajili wa nyaraka.
1.3.4.3
Sheria ya Usajili wa Mali Zinazohamishika Na.25 ya 1942
Sheria hii inahusika na kusajili mali zinazohamishika.
Waziri mwenye dhamana na masuala ya ardhi anawajibu wa kuteua Msajili na
Wasajili wasaidizi ambao watafanya shughuli zao kwa maelekezo ya Msajili na
baadhi yao wapo katika ngazi ya kanda. Sheria inaainisha utaratibu wa kusajili
mali zinazohamishika; mfano, hati za mauzo (bill of sale), rehani (mortgage),
pango (lease), zawadi (gift) n.k.
1.3.5 Sheria ya Utatuzi wa
Migogoro ya Ardhi
1.3.5.1
Sheria ya Utatuzi wa Migogoro ya Ardhi Na.2 ya 2002
Sheria hii inahusu vyombo vinavyohusika na utatuzi wa
migogoro ya ardhi kwa kuvipa mamlaka na kikomo cha mamlaka hayo. Fungu la 167
la Sheria ya Ardhi na fungu la 62 la Sheria ya Ardhi ya Vijiji yameainisha
vyombo kwa ajili ya kutatua migogoro ya ardhi. Fungu la 3 la Sheria ya Utatuzi
wa Migogoro ya Ardhi limeanzisha vyombo vifuatavyo kwa ajili ya utatuzi wa
migogoro ya ardhi;
(i)
Baraza la Ardhi la Kijiji;
(ii)
Baraza la Kata;
(iii)
Baraza la Ardhi na Nyumba la Wilaya;
(iv)
Mahakama Kuu (Kitengo cha Ardhi); na
(v)
Mahakama ya Rufaa ya Tanzania.
Vyombo hivi vimeanza kazi rasmi tarehe 1 Oktoba, 2003
Sheria ya Utatuzi wa Migogoro ya Ardhi ilipoanza kutumika. Kwa mujibu wa Sheria
hii, kesi zote za madai zinazohusu masuala ya ardhi zinatakiwa kushughulikiwa
na vyombo hivi.
 |
1.3.6
Sheria Zinazosimamia Mikoa na Serikali za Mitaa
Katika utekelezaji wa shughuli za viongozi wa Mikoa na
Wilaya, Sheria hizi zinatakiwa kusomwa pamoja na Sheria zifuatazo:-
1.3.6.1
Sheria ya Tawala za Mikoa Na. 19 ya 1997
Sheria hii imeweka mfumo wa uongozi wa mikoa kwa
madhumuni ya kuimarisha na kuhimiza mfumo wa Serikali za mitaa. Sheria
inaelekeza kuwa wakuu wa mikoa na wilaya wanawajibu wa kutekeleza Sera za
Serikali ikiwemo Sera ya Ardhi katika ngazi za mikoa na wilaya.
1.3.6.2
Sheria ya Serikali za Mitaa (Mamlaka za Miji) Na. 8 ya 1982
Sheria hii inaanzisha na kusimamia mamlaka za miji
kwa maana ya; Miji, Manispaa na Majiji. Aidha, sheria inatoa madaraka kwa
wakurugenzi wa Halmashauri kusimamia shughuli za maendeleo katika maeneo yao
ikiwemo sekta ya ardhi.
1.3.6.3
Sheria ya Serikali za Mitaa (Mamlaka za Wilaya) Na. 7 ya 1982
Sheria hii inaanzisha na kusimamia mamlaka za miji
kwa maana ya; Wilaya, Miji midogo, Vijiji na Vitongoji. Aidha, sheria inatoa
madaraka kwa wakurugenzi wa Halmashauri na Halmashauri za vijij kusimamia
shughuli za maendeleo katika maeneo yao ikiwemo sekta ya ardhi.
Kwa ujumla sheria hizi ndizo zinazosimamia mamlaka za
Mikoa na Wilaya na Halmashauri za Miji na Wilaya na kutoa majukumu kwa mamlaka
hizi.
1.4
Sheria Nyingine Muhimu Katika Sekta ya Ardhi na kuepusha migogoro kama
zikizingatiwa.
Sheria ya Mazingira, No. 40 ya 2004 (Environmental
management act, 2004)
Sheria ya Uwekezaji, 1997 (Investment Act, 1997)
Sheria ya Madini, 2010 (Mining Act, 2010)
Sheria ya Malisho, 2010 9Grazing land and Animal Feeds
Resources Act, 2010.
2.0
SHUGHULI ZA SEKTA YA ARDHI ZINAZOTEKELEZWA KATIKA NGAZI MBALIMBALI
Kitaifa Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya
Makazi ndiyo yenye dhamana ya kusimamia matumizi endelevu ya ardhi na
kuhakikisha kuwa kila mwananchi anatumia ardhi hiyo kwa manufaa na kujiendeleza
kiuchumi na kijamii.
Kama inavyojidhihirisha katika mchoro hapa chini,
upo uhusiano wa karibu sana kati ya Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya
Makazi na Ofisi za Mikoa na Wilaya katika utekelezaji wa shughuli za sekta ya
ardhi. Sehemu kubwa ya shughuli za sekta ya ardhi hutekelezwa katika Mikoa na
Wilaya; hususan, katika Halmashauri za Wilaya/Miji/Manispaa/Majiji.
MUUNDO WA USIMAMIZI WA
ARDHI NCHINI
2.1
Ngazi za Taifa
(i)
Wizara ya Ardhi, Nyumba na Maendeleo ya Makazi inawajibu wa kuandaa Sera,
Sheria, Kanuni na Miongozo na kusimamia utekelezaji wake.
(ii) Ofisi ya Waziri Mkuu,
Tawala za Mikoa na Serikali za Mitaa (TAMISEMI) inawajibu wa kusimamia
utekelezaji wa Sera, sheria, kanuni na miongozo.
2.2
Ngazi ya Kanda
Kufuatilia usimamizi wa
ardhi kikanda kwa kuhakikisha yafuatayo yanatekelezwa:-
(i)
Kuandaa na kuidhinisha mipango ya matumizi ya ardhi.
(ii)
Kushughulikia taratibu za upimaji ardhi.
(iii)
Kusimamia maandalizi ya hatimiliki na kusaini hati.
(iv)
Kusimamia uthamini wa mali.
(v)
Kusajili hatimiliki.
2.3
Ngazi za Mikoa
Kusimamia na kuratibu utekelezaji wa Sera za
Serikali Kuu na Serikali za Mitaa, Sheria, Kanuni na Miongozo:-
(i)
Kusimamia na kulinda mipaka ya nchi kwa mikoa iliyoko mipakani.
(ii) Kuratibu maeneo mbalimbali
yanayoandaliwa michoro ya mipangomiji na kukagua michoro ya mipangomiji
iliyoandaliwa na Halmashauri kabla ya kuiwasilisha kwa Mkurugenzi wa
Mipangomiji kwa idhini yake.
(iii) Kuratibu upimaji ardhi
unaofanywa katika halmashauri na kuidhinisha ramani za upimaji huo.
(iv) Kuangalia iwapo
umilikishaji ardhi umefanyika kwa kuzingatia sheria.
(v) Kuchambua na kuhakiki deed
plans zinazoandaliwa mkoani kabla ya kuziwasilisha kwa Mkurugenzi wa Upimaji na
Ramani kwa ajili ya idhini yake.
(vi) Kuratibu maeneo
yanayofanyiwa urasimishaji mjini na vijijijini.
(vii) Kukagua vitabu vya
uthamini kabla ya kuviwasilisha kwa Mthamini Mkuu wa Serikali kwa idhini yake.
(viii)
Kutafsiri sheria na kushauri katika utatuzi wa migogoro ya ardhi
inayotokea mkoani.
2.4
Ngazi za Halmashauri za Wilaya na Miji
Halmashauri za Wilaya/Miji/Manispaa/Majiji ni
watekelezaji wa Sera, Sheria, Kanuni na Miongozo:-
(i)
Kuhamasisha na kutoa elimu ya Sheria za Ardhi.
(ii) Kuandaa ramani za mipango
miji na vitovu vya vijiji, ramani za urasimishaji wa maeneo yaliyojengwa
kiholela na kutoa ushauri kuhusu uaandaji wa mipango ya matumizi ya Ardhi ya Vijiji
na kuiidhinisha.
(iii) Kupima mipaka ya vijiji,
viwanja mijini na kutoa ushauri wakati wa uhakiki wa vipande vya ardhi katika
Ardhi ya Kijiji.
(iv)
Kuandaa Vyeti vya Ardhi ya Kijiji.
(v)
Kwa kuzingatia sheria, kutwaa na kugawa ardhi kwa matumizi mbalimbali kwa
kutumia kamati za ugawaji ardhi wilayani.
(vi)
Kutoa vibali cha uhamisho wa miliki za ardhi.
(vii) Kumshauri Kamishna wa Ardhi viwango ambavyo
mtu/taasisi inaweza kumiliki.
(viii) Kutoa vibali vya ujenzi wa nyumba mjini.
(ix)
Kusimamia uendelezaji wa miji na kutoa ushauri wa uendelezaji wa vitovu vya
vijiji na kudhibiti ujazo wa majengo katika miji na vitovu vya vijiji hivyo.
(x)
Kuainisha ardhi inayofaa kwa madhumuni ya uwekezaji.
(xi)
Kumshauri Kamishina kuhusu uhawilishaji wa ardhi.
(xii) Kupendekeza mabadiliko ya matumizi ya ardhi.
(xiii)
Kuainisha na kupendekeza ardhi yenye madhara na kuwasilisha mapendekezo
hayo kwa Kamishina wa Ardhi.
(xiv)
Kushughulikia taratibu za kuandaa mapendekezo ya ufutaji miliki za ardhi
kabla ya kuwasilishwa kwa Kamishna wa Ardhi.
(xv) Kusimamia uthamini wa mali kwa
madhumuni ya kulipa fidia.
(xvi) Kutoa ushauri kwa
Halmashauri za Vijiji kuhusu usimamizi wa ardhi ya vijiji na kuhakikisha zoezi
la utoaji wa Hati za Hakimiliki ya Kimila linafanyika vijijini.
2.5
Ngazi ya Kata
Kamati ya Maendeleo ya Kata zina wajibu wa:-
(i)
Kushiriki katika uhamasishaji wa utekelezaji wa Sheria za Ardhi.
(ii)
Kutoa taarifa ya migogoro ya mipaka ya vijiji na kusaidia kutatua migogoro hiyo.
(iii)
Kushauri vijiji kuhusu mipango ya matumizi ya ardhi ya vijiji vyao na
mipango ya matumizi ya pamoja ya ardhi ya vijiji.
(iv)
Kupitisha Mipango ya Matumizi ya Ardhi ya Kijiji.
2.6
Ngazi ya Vijiji
2.6.1
Mkutano wa Kijiji
(i)
Kuidhinisha ugawaji wa ardhi ya kijiji na mipango ya matumizi ya ardhi ya
kijiji.
(ii)
Kuridhia uhakiki wa maslahi katika ardhi ya kijiji.
(iii)
Kuridhia uhawilishaji wa ardhi ya kijiji.
2.6.2
Halmashauri ya Kijiji
(i)
Kusimamia ardhi ya vijiji kwa mujibu wa Sheria ya Ardhi ya Vijiji. Na. 5 ya 1999.
(ii) Kulinda mipaka ya kijiji
na kuhakikisha kijiji kinapata Cheti cha Ardhi ya Kijiji na kutunza cheti
hicho.
(iii) Kugawa ardhi ya kijiji
baada ya kuidhinishwa na Mkutano mkuu wa kijiji.
(iv)
Kupendekeza aina ya mpango wa matumizi ya ardhi ya kijiji.
(v)
Kupendekeza kuanza kwa zoezi la uhakiki wa vipande vya ardhi kwa Mkutano wa
Kijiji.
(vi)
Kudhibiti kiasi cha ardhi ambacho mtu/taasisi inaweza kumiliki katika
kijiji.
14. MIGOGORO YA ARDHI KATI YA WAKULIMA NA WAFUGAJI
Migogoro ya ardhi kati
ya wakulima na wafugaji iliyopokelewa na Wizara na kushughulikiwa kati ya mwaka
2005 – 2012 na ambayo inaendelea kushughulikiwa ni kama ifuatavyo:
2.6.3
Mgogoro wa Ardhi Ngorongoro/Longido
Mgogoro huu unahusu ardhi ya makazi na hifadhi. Chanzo cha mgogoro ni
kuwa ardhi yote ni ardhi ya hifadhi na zipo kazi za kilimo, makazi na ufugaji,
uwindaji na utalii zinafanyika katika eneo hili. Hatua zilizochukuliwa na
Serikali ni kutayarisha mipango ya matumizi bora ya ardhi katika eneo hilo na kuunda kamati ya
kushughulikia mgogoro huu chini ya Ofisi ya Waziri Mkuu. Ushauri wa Wizara ni
kuwa eneola hifadhi ya wanyamapori (GCA) lipunguzwe na wapewe wananchi
(wanavijiji). Aidha, eneo la kijiji na
eneo la hifadi lipimwe ili kutambua na kuanza kutumia mipaka mipya. Pia, huduma
muhimu kama masoko na bwawa la maji zipelekwe
kwenye maeneo hayo.
2.6.4
Mgogoro wa Ardhi- Kilosa
Mgogoro uliopo katika eneo la Kilosa unatokana na kuwepo kwa vijiji
vilivoandikishwa ndani ya mashamba makubwa yenye hatimiliki zilizohai. Chanzo
cha migogoro katika eneo hili ni kuwepo kwa ongezeko kubwa la mifugo inayoingia
ikitoka nje ya Wilaya hiyo. Kwa hiyo eneo hili limekuwa na uwezo mdogo wa
kubeba wingi wa mifugo. Kwa ujumla wafugaji wamekuwa wakiharibu mazao ya
wakulima mara kwa mara.
Kutokana na kuwepo kwa mgogoro
huu Serikali ilikwisha kuanza kutayarisha mipango ya matumizi bora ya ardhi
katika baadhi ya vijiji Wilayani Kilosa, elimu kwa umma imetolewa kwa wananchi
kuhusu madhara ya kuwepo kwa mifugo wengi eneo moja, na kuanza kufanya tathmini
ya wamiliki wa mashamba makubwa kwa lengo la kuyatwaa na kuyagawa kwa wamiliki
wengine. Wizara kwa kushirikiana na TAMISEMI zimeona upo umuhimu wa kuwatafutia
eneo mbadala wafugaji. Pia, wizara inaendelea na hatua ya kufuta milki kwa
waliovunja masharti ya umiliki wa mashamba hayo.
2.6.5
Mgogoro wa Ardhi - Kilombero/Ulanga
Mgogoro huu unatokana na kuwepo kwa kundi kubwa la mifugo katika eneo
la Bonde la Mto Kilombero kuliko uwezo wake na kusababisha kuwepo kwa mgogoro
kati ya wanavijiji na wafugaji. Serikali imechukua hatua za kupima mipaka ya
vijiji 50 Wilayani Kilombero na kuanza kutayarisha mipango ya matumizi bora ya
ardhi katika vijiji vilivyopimwa mipaka yake, kutoa elimu kwa umma kuhusu madhara
yanayotokea kutokana na kuwepo kwa mifugo mingi katika eneo hilo; na kuanza mchakato wa kulitangaza eneo
lililo oevu kuwa ramsar site (under Conservation International Heritage).
2.6.6
Mgogoro wa Ardhi - Rufiji
Mgogoro katika eneo hili unatokana na kuongezeka kwa mifugo kuliko
uwezo wake na kusababisha kuwepo kwa mgogoro kati ya wakulima na wafugaji. Pia,
wafugaji wamekuwa wakiingiza mifugo yao kwenye Pori tengefu la Selous na
kusababisha uharibifu wa mazingira. Vilevile,
mifugo imekuwa ikiingizwa kwenye marine
conservation area (Delta) kinyume na mkakataba wa Umoja wa Mataifa wa
kutunza viumbe hai (marine Biodiversity
convention treaty). Pia, yamekuwepo
matukio ya wawekezaji kuingia kinyemela kwa wanavijiji na kuanza michakato ya
kumilikishwa ardhi bila kufuata sheria.
Hatua zinazochukuliwa na Wizara ni pamoja na kuanza mchakato wa
kutangaza eneo hilo
kuwa la hifadhi; kuongeza kasi ya utayarishaji wa mipango ya matumizi bora ya ardhi;
kusimamia sheria na sheria ndogo zinazolinda mazingira na matumizi ya ardhi.
Migogoro mingine iliyojitokeza kati ya wakulima na wafugaji iko katika
Wilaya za Mbarali, Babati, Mbulu, Karatu, Mbinga, Arumeru, Tarime, Geita,
Simanjiro Muleba nk kama ilivyoambatishwa (Kiambatisho Na. 1).
15
WAJIBU WA WAKUU WA MIKOA NA WILAYA
Viongozi wa mikoa na wilaya wanawajibu ufuatao
katika kusimamia sekta ya ardhi na kuzuia migogoro ya ardhi katika maeneo yao:-
2.7
Kusimamia mipaka ya nchi na nchi jirani kwa mikoa iliyoko
mipakani.
5.1
Kuhakikisha kuna mipango ya matumizi ya ardhi iliandaliwa na kukubaliwa
na kupitishwa katika maeneo yao
kwa mujibu wa Sheria ya Upangaji wa
Matumizi ya Ardhi Na. 6 ya 2007.
2.8
Kuhamasisha wananchi kufuata mipango iliyowekwa
na kuisimamia kwa pamoja; Mfano, mwananchi akianza kujenga au kuingiza mifugo kwenye
msitu wa hifadhi azuiwe mara moja.
2.9
Kuelimisha umma kuhusu ardhi na matumizi yake
na kuhakikisha wananchi wanafuata mipango iliyowekwa.
2.10
Kuainisha ardhi kwa ajili ya wawekezaji. Hii
itasaidia wawekezaji kupata ardhi kwa urahisi na vilevile kuhakikisha wananchi
wanabaki na ardhi ya kutosha.
2.11
Kuhimiza maeneo yaliyotengwa kwa ajili ya
matumizi ya umma yanapimwa na kumilikiwa na Halmashauri inayohusika. Mfano;
Majiji, Manispaa, Mji, Wilaya na hata Vijiji.
2.12
Kufuatilia kwa kina migogoro inayotokea na
kusaidia kuitafutia ufumbuzi kiutawala.
2.13
Kujadili mipango ya matumizi ya ardhi katika
vikao ili kudhibiti maendeleo katika ngazi zote. Pamoja na kuwa sheria inatoa
mamlaka kwa vyombo mbalimbali katika masuala ya ardhi, taarifa zitolewe kwenye
vikao vinavyowekwa kisheria kama vile RCC,
DCC, WDC na NDC ili kila ngazi ielewe jinsi ardhi inavyotumika au kugawiwa.
2.14
Kuhakikisha ardhi haitolewi kwa wasio raia
isipokuwa kwa kufuata sheria.
2.15
Kuhakikisha Halmashauri zinaweka kwenye
mipango yao
fedha za kuandaa mipango ya matumizi ya ardhi na upimaji wa viwanja na vijiji ya
kutosha kila mwaka.
2.16
Kuhakikisha Halmashauri zinaajiri watumishi wa
sekta ya ardhi na kununua vitendea kazi vinavyohusu sekta ya ardhi.
2.17
Kuhakikisha kuwa vijiji vinaanzishwa kwenye
maeneo yasiyo ya hifadhi. Hii inawezekana kabisa kuhakikisha kuwa vijiji
havianzishwi kiholela. Yaani watu wanaanza kujenga msituni bila kuulizwa na
baadaye kijiji kinaandikishwa. Aidha, ni
muhimu kwa Ofisi ya Waziri Mkuu – TAMISEMI kuwasiliana na Wizara ya Ardhi na
Maliasili na Utalii kabla ya kuanzisha na kusajili vijiji vipya.
2.18
Kusimamia mipango ya matumizi ya ardhi kwa
madhumuni ya kudhibiti mwingiliano baina ya wakulima na wafugaji.
15. CHANGAMOTO ZINAZOIKABILI
SEKTA YA ARDHI
Sekta ya ardhi ni sekta muhimu hivyo zipo
changamoto nyingi zinazoikabili sekta hii. Miongoni mwa changamoto hizo ni:-
2.19
Kuongezeka kwa idadi ya watu mwaka hadi mwaka wakati
ardhi haiongezeki. Hivyo ardhi kwa ajili ya matumizi mbalimbali ya kiuchumi na
kijamii inazidi kuadimika. Kuongezeka kwa kasi kwa idadi ya watu kutaendelea,
na ardhi kwa ajili ya makazi na shughuli za kiuchumi na kijamii itaendelea
kuadimika, kuongezeka thamani na kugombaniwa. Kulingana na takwimu za sense ya
mwaka 1988 Tanzania
ilikuwa na watu 23 milioni. Mwaka 2002 watu 34.4 milioni sawa na ongezeko la
asilimia 2.9 wakati mwaka 2027 Tanzania inategemewa kuwa na watu milioni 75.
2.20 Kuwepo kwa uwezo mdogo wa
usimamizi wa matumizi ya rasilimali za ardhi unaotokana na ukosefu wa watalaam
wa kutosha, vitendea kazi na bajeti ya kutosha. Upungufu wa wataalamu wa sekta
ya ardhi katika Halmashauri za Wilaya ni asilimia 76.
2.21
Kuongezeka kwa idadi ya migogoro miongoni mwa watumiaji wa ardhi, kutokana na ukosefu wa elimu ya sheria za
ardhi kwa wananchi, ujenzi holela, uvamizi wa maeneo yaliyopangwa na kupimwa na
hata kumilikishwa, uhaba wa viwanja vilivyopimwa kwa ajili ya shughuli
mbalimbali.
2.22
Kukua kwa migogoro ya ardhi vijijini inayotokana na makundi ya watumiaji
wa ardhi kugombania haki ya kutumia ardhi. Mfano ni migogoro kati ya jamii za
wakulima na wafugaji; migogoro kati ya wawekezaji au mamlaka za hifadhi
mbalimbali kwa upande mmoja na wanavijiji.
2.23
Kugombania mipaka kati ya vijiji au wilaya na hata mkoa kwa mkoa
mwingine. Hii inasababisha usimamizi dhaifu wa ardhi katika baadhi ya maeneo.
2.24
Kuwepo kwa migogoro ya ardhi mijini kutokana na mtu zaidi ya mmoja kudai
haki ya kumiliki kiwanja kimoja au eneo moja; uvamizi wa maeneo ambayo
yametengwa kwa ajili ya matumizi ya umma (ikiwa ni pamoja na maeneo ya wazi au
burudani); au watu kutoridhika na taratibu za kutwaa ardhi kwa mujibu wa Sheria,
kubadili ardhi toka kundi moja kwenda jingine (kuhawilisha), kubatilisha milki
pale mmiliki anapokuwa hajatimiza masharti ya umilikaji.
2.25
Kukiukwa kwa Sheria: Shughuli za sekta ya ardhi zinaongozwa na sheria na
kanuni ambazo zinatakiwa kufuatwa katika kupanga na kusimamia matumizi ya ardhi
na wakati wa kumilikisha, kuhawilisha, kutwaa, kubatilisha, kupima, kugawa na
kuendeleza ardhi, pamoja na kulipa fidia ya ardhi.
2.26
Kutokuwa na Mipango ya Matumizi ya Ardhi: Sehemu kubwa ya ardhi ya nchi
yetu bado haijaandaliwa mipango ya matumizi ya ardhi. Vijiji vyenye mipango hiyo ni kadri ya 1,000 tu
kati ya vijiji 11,000 nchini. Kwa upande wa mijini, miji mikuu ya Mikoa yenye
mipango ya uendelezaji (master plans) iliyo hai ni kumi tu kati ya miji 25.
Miji mikuu ya Wilaya yenye mipango ya matumizi ya ardhi ni 20 kati ya miji
zaidi ya 110, na miji midogo yenye mipango hiyo ni 25 tu kati ya miji 95. Hali
hii hutoa fursa kwa migongano kutokea kati ya watumiaji wa ardhi kutokana na
mwongozo juu ya matumizi halali ya ardhi kutokuwepo.
2.27
Kutozingatia mipango ya ardhi inayoandaliwa na kuidhinishwa kisheria katika matumizi ya ardhi mfano Dar es
salaam inao mpango kabambe ulioidhinishwa mwaka 1979. Hata hivyo mpango huo
hauzingatiwi na watendaji wa Halmashauri za Manispaa ambao wamekuwa
wakibadilisha matumizi ya ardhi bila kuzingatia mpango.
2.28
Kukosekana kwa bajeti ya kutosha kwa Sekta ya Ardhi katika ngazi zote; hususan,
katika Serikali za Mitaa. Kwa miaka mingi sekta ya ardhi imekuwa ikitengewa
bajeti isiyokidhi mahitaji ya kujenga uwezo wake kiutendaji ili kuweza kupanga,
kupima kumilikisha na kusimamia uendelezaji wa ardhi mijini na vijijini kwa
kasi inayoweza kukidhi mahitaji ya wadau mbalimbali. Utaratibu wa sekta ya
ardhi kutopewa ruzuku na Serikali kuu umesababisha ukosefu wa bajeti kwani
Halmashauri za Miji na Wilaya hazitengi fedha kwa kazi za Sekta ya Ardhi.
2.29
Kukosekana kwa usimamizi thabiti wa wamiliki wa aina mbalimbali za ardhi
mfano, wasimamizi wa maeneo ya hifadhi ya wanyamapori, misitu, barabara na
huduma za umma kama shule, hospitali, vyuo, na maeneo ya majeshi, Wizara ya
Kilimo, Mifugo na Burudani. Hii inasababisha migogoro kati ya wananchi na asasi zinazohusika.
2.30
Kuwepo kwa mapungufu katika Sera ya ugawaji ardhi kwa ajili ya uwekezaji:
Katika miaka ya hivi karibuni wawekezaji wakubwa wameanza kujitokeza kuwekeza
katika kilimo cha mazao ya chakula na nishati itokanayo na mimea. Hata hivyo
sheria haiwezeshi upatikanaji wa ardhi kwa urahisi wala haionyeshi viwanja vya
uwekezaji katika ardhi kwa kila mradi wa mwekezaji.
2.31
Kuwepo kwa mashauri mengi katika Mabaraza ya Ardhi na Nyumba ya Wilaya
ni changamoto kubwa inayoikabili sekta ya ardhi. Mabaraza yaliyoundwa hadi sasa
ni sehemu ndogo ya Mabaraza yote yanayotakiwa kuundwa nchini. Kuanzia mwaka
2004 hadi mwaka 2011 jumla ya mabaraza 39 yamekwishaanzishwa kati ya Wilaya
takribani 140 nchini. Idadi hii ndogo imetokana na ufinyu wa tengeo la fedha
katika bejeti inayopata Wizara kwa mwaka.
2.32
Kufunguliwa kwa mashauri mengi katika Mabaraza machache yaliyopo, hivyo
kushindwa kumaliza kesi zinazofunguliwa. Takwimu zinaonyesha kuwa kuanzia mwaka
2004 hadi mwaka 2010 jumla ya mashauri 46,343 yalifunguliwa kati ya hayo mashauri
32,972 yameamuliwa na mashauri 13,371 yanaendelea kusikilizwa.
2.33
Kuwepo kwa muundo wa utawala wa ambao hauwezeshi usimamizi na uratibu
mzuri wa masuala ya ardhi kisheria katika ngazi mbalimbali.
16. MIKAKATI YA KUBORESHA
SEKTA YA ARDHI
Katika kukabiliana na changamoto hizo Wizara
imejiwekea mikakati ya kukabiliana nazo. Mikakati hiyo ni:-
6.1 Kuhakikisha uuandaaji na utekelezaji wa
mipango ya matumizi ya ardhi katika ngazi zote mijini na vijijini, kupima
ardhi, kuimilikisha na kuiwekea miundo mbinu ya msingi. Hii itawezesha
upatikanaji wa ardhi kwa matumizi yote.
Ili kupanga, na kupima
ardhi yote nchini, serikali haina budi:
6.1.1 Wizara imeandaa rasimu ya sheria mpya ya
uthamini wa mali ili kuwa na vigezo vya uhakika vya kulipa fidia. Pia viwango vya fidia vimeboreshwa na uanzishaji
wa mfuko wa fidia ili kuondoka tatizo la kuchewesha ulipaji fidia.
6.1.2
Hatua za kuanzisha Hazina ya Ardhi (Land bank) zinaendelea.
6.1.3
Kufuatilia na kuhakikisha kuwa Halmashauri zina watumishi na vitendea
kazi vya kutosha vinavyohusika katika sekta ya ardhi kwa kushirikiana na Ofisi
ya Waziri Mkuu TAMISEMI na UTUMISHI. Aidha, kuhimiza ujenzi na ukarabati wa
ofisi za ardhi za wilaya na ofisi za Serikali za vijiji ambazo zitatumika pia
kuwa Masjala za Ardhi za Vijiji na Wilaya .
6.1.4
Wizara itaendelea kutekeleza mradi wa kuweka mfumo wa alama za upimaji
nchini (geodetic network) na kukamilisha maandalizi ya mradi wa ujenzi wa kituo
cha kupokea picha za satellite. Lengo la miradi hiyo ni kupunguza gharama za
upimaji wa ardhi na kuongeza kasi ya upimaji. Vile vile, Wizara itatoa kipaumbele
kwa ununuzi wa vifaa vya upimaji pamoja kubuni na kutathmini taratibu mbadala
za kupima ardhi zitakazohusisha ushirikiano na sekta binafsi.
6.2 Kwa kushirikiana na Ofisi
ya Waziri Mkuu Tawala za Mikoa na Serikali za Mitaa, kutoa elimu kwa watendaji
wa Mabaraza ya Ardhi ya Vijiji na Kata ili waweze kushughulikia mashauri ya
ardhi kwa mujibu wa sheria, kanuni na taratibu.
6.3 Wizara imeandaa
mapendekezo ya kurekebisha taratibu za umiliki ardhi kwa wawekezaji wakubwa,
ili kuweza kuondoa migongano iliyopo sasa. Aidha Wizara imeanza kutekeleza sera
ya Ardhi kama mtaji ’ Land for Equity’ wawekezaji watakuja na mitaji na
uendeshaji ’ capital and management’ Utaratibu huu umeanza na Shamba la RAZABA
huko Bagamoyo kati ya Serikali na mwekezaji wa Kampuni ya ECO Energy. Utaratibu
huo utawasaidia pia wakulima wadogo chini ya mpango wa ’outgrowers scheme’.
6.4 Kusimamia utekelezaji wa
Sheria zinazohusu ardhi ili kuhakikisha kuwa ardhi inatumika kwa matumizi
yaliyopangwa na kuwa ardhi hiyo inaendelezwa kwa mujibu wa sheria.
6.5 Kuimarisha mifumo ya
utunzaji wa kumbukumbu za ardhi na usimamizi wa watendaji wa sekta ya ardhi kwa
kushirikiana na Ofisi ya Rais – Menejimenti ya Utumishi wa Umma na Ofisi ya
Waziri Mkuu – TAMISEMI.
6.6 Kuimarisha ukusanyi wa
ada za ardhi kwa lengo la kupata fedha za kutosha katika kuendeleza sekta ya
ardhi. Kwa sasa Wizara imeongeza viwango vya tozo la huduma za ardhi na kodi ya
ardhi ambavyo vimeanza kutumika nchini.
6.7 Kuimarisha utafiti katika
masuala yahusuyo ardhi hususani migogoro kati ya wakulima na wafugaji kwa lengo
la kupata ufumbuzi wa kudumu.
a. Kuboresha taratibu za
utatuzi wa migogoro ya ardhi na Nyumba: Kwa kushirikiana na Ofisi ya Waziri
Mkuu Tawala za Mikoa na Serikali za Mitaa kutoa elimu kwa watendaji wa Mabaraza
ya Ardhi ya vijiji na Mabaraza ya Kata ili waweze kushughulikia mashauri ya
ardhi kwa mujibu wa sheria, kanuni na taratibu.
b. Kuboresha Sera ya ugawaji
wa ardhi kwa ajili ya uwekezaji: Wizara imeandaa mapendekezo ya kurekebisha
taratibu za umiliki ardhi kwa wawekezaji wakubwa, ili kuweza kuondoa migongano
iliyopo sasa.
c. Kuboresha sheria
zinazohusu uthamini wa fidia: Wizara imeandaa rasimu ya sheria mpya ya uthamini
wa mali na ili kuwa na vigezo vya uhakika vya kulipia fidia. Aidha, viwango vya fidia
vinaboreshwa kwa madhumuni hayo hayo.
d. Kuongeza kasi ya upimaji
ardhi: Wizara itaendelea kutekeleza mradi wa kuweka mfumo wa alama za upimaji
nchini (geodetic network) na kukamilisha maandalizi ya mradi wa ujenzi wa kituo
cha kupokea picha za satellite. Lengo la miradi hiyo ni kupunguza gharama za
upimaji wa ardhi na kwa msingi huo kuongeza kasi ya upimaji. Wizara vile vile
itatoa kupaumbele kwa ununuzi wa vifaa vya upimaji kwa matumizi ya Wizara,
itabuni na kutathmini taratibu mbadala za kupima ardhi zitakazohusisha
ushirikiano na sekta binafsi.
e. Kuwezesha wahitimu wa Vyuo
vya Ardhi vya Morogoro na Tabora kuajiriwa moja kwa moja kwenye Halmashauri
wanapohitimu masomo yao.
17. HITIMISHO NA MAPENDEKEZO
KWA WAKUU WA MIKOA NA WILAYA
Mada hii imetoa kwa muhtasari mambo
yaliyozingatiwa katika Sera ya Taifa ya Ardhi ya mwaka 1995 na Sera ya Taifa ya
Maendeleo ya Makazi na Sheria zake. Masuala yaliyotolewa hapa ni machache
ukilinganisha na hali halisi ya yaliyomo katika Sera, Sheria, kanuni na taratibu.
Pia, nimeleza baadhi ya migogoro ya ardhi inayojitokeza mara kwa mara hususan
migogoro kati ya wakulima na wafugaji. Wizara ipo katika mchakato wa kupitia
sheria zake kwa madhumuni ya kuziboresha; hususan, kwa kuweka majukumu ya mikoa
na wilaya bayana katika usimamizi wa ardhi.
Pia, tupo katika Shirikisho la Afrika Mashariki
ambalo limeleta muingiliano mkubwa na nchi jirani na hivyo kusababisha mahitaji
makubwa ya ardhi kwa majirani. Vilevile baadhi ya watanzania na nchi mbambali
Dunia zimeonyesha nia ya kuwekeza kwa ajili ya kilimo cha mashamba makubwa. Kwa
hali hiyo natoa wito kwa viongozi wote tushirikiane kutenga mipango ya matumizi
bora ya ardhi, kuzuia kutokea kwa migogoro ya ardhi na inapotokea itafutiwe
ufumbuzi wa haraka kwa kuzishirikisha mamlaka mbalimbali.
ASANTENI
KWA KUNISIKILIZA
[i] Kwa mgano kwa vigezo vya
Usalama vya Umoja wa Mataifa, Mkoa wa Kagera na Kigoma inahesabiwa kama
Security Phase I (yaani unstable, government not in full control of the
territory), ambapo viongozi waandamizi wa Umoja wa Mataifa wanapotembelea
maeneo hayo inabidi wapewe ulinzi na Serikali na Bima zao za Ajali huarifiwa
(Malicious insurance cover to be invoked).
Hakuna maoni:
Chapisha Maoni